Konuk YazarFikirtepe’de hemşehrilik örüntüleri sanayileşme ve gecekondulaşma dönemine paralel olarak 1940’lı yıllarda başlamıştır. Yapılan saha çalışmasında dernek görüşmelerinde, ilk kuşakta yoğun olarak Sivaslılar, Gümüşhaneliler, Ordu Mesudiyelilerden oluştuğu tespit edildi. Daha sonraki kuşaklarda Kastamonulu, Sinoplu, Rizeli, Çankırılı, Tuncelili, Kütahyalı, Bingöllü ve Mardinliler yaşamış ve birçoğunun kentsel dönüşüm öncesinde il, ilçe ve köy bazında hemşehri derneklerinin olduğu yönünde bilgiler elde edildi. Ancak büyük ve köklü dernek yapılanmasına sahip olmadıklarından ötürü birçoğu dönüşüm sürecinde ya tek tek dağılıp kapatılmış ya da Fikir Tepe dışına taşınmıştır.
Bundan dolayı araştırma doğrultusunda Fikir Tepe’deki Gümüşhaneliler Derneği, Bingöllüler Derneği, Çankırılılar Derneği ve Dersimliler derneği ile görüşmeler gerçekleştirilebildi.
Başta hemşehrilik temelinde; göç olgusu, kent ve kentlileşme açısından Fikir Tepe’ye yaklaşılacak olursa bu bölgeye iç göç gerçekleşmiştir. Göçün temelinde yatan en önemli faktör nitekim ekonomi olmuştur. Buna paralel olarak bu dönemde makinalaşma görüldüğünden tarım işçisinin emeğine ihtiyaç azalmıştır. Bu anlamda geniş nüfuslu merkezlerdeki iş bulabilme fırsatı bu kişileri cezbetmiştir.
Göç bazında incelendiğinde Gümüşhaneliler derneğinin kurucusu olan ve Fikir Tepe’ye göç eden ilk nesil olması yönüyle gelme nedenlerinin ekmek davası olduğunu söylemekteyken, Bingöllüler derneği kurucusu gelme nedenlerinin toprak parçalanmaları ve köylerinde yaşanan husumetler olduğunu söylemiştir. Dersimliler ise göç etmelerini doğuda yaşanan terör olaylarına ve eğitime ulaşımın oradaki zorluğuna bağlamışlardır.
Bu anlamda bakıldığında göçün nedenleri bölgelere göre farklılık göstermektedir denilebilir.
Göç sonucunda göç edilen yerde gecekondu oluşumları gerçekleşmiştir. Gecekondulaşmanın kendisi, kente entegre olma sürecinde bir tampon mekanizma görevini üstlenmiştir ve bunun yanı sıra sosyal boyutundaki tampon mekanizma da hemşehrilik olgusudur.
Hemşehrilik ilişkisi, göçün ardından, göçmenleri, kentte kendilerini anlamlı kılacak, aidiyet duygusu kazandırarak, kente uyumda önemli işlevler yerine getirecek grupla bütünleştirmiştir ve adeta kentsel bir cemaat ruhu geliştirmiştir.
Yine bu anlamda hemşehri olgusundan hareketle oluşturulan dernekler, kente göç eden hemşehrilerin, kente uyum problemini aşma konusunda zorlanan kesimleri kültürel kalkan olarak koruyarak, farklı kültürlerle ve şehir kültürüne olan izolasyonunu artmasına neden olmakla birlikte, kentle olan etkileşimin önüne bir engel olarak ortaya çıkmaktadır.
Örneğin görüşme yapılan dernekler, başlarda kendi hemşehrileri dışında derneğe üye kabul etmemiş, mahalleye ve mahalleliye oldukça mesafeli bir tavır sergilemişlerdir. Bunu, baştaki kadar şiddetli olmasa da, hala sürdüren Çankırılılar derneği dışarıya kapalı olmalarıyla gettolaşmanın güzel bir örneğini teşkil ediyorken, Dersimliler derneği Gümüşhaneliler derneği ve Bingöllüler derneği fahri üyeliklerle hemşehrileri dışında üyeleri derneğe kabul etmeye başlamışlardır. Hatta öyle ki özellikle Gümüşhaneliler derneği ve Bingöllüler derneği mahalle içerisinde Fikir Tepelilerin, özellikle erkeklerin, boş vakitlerini geçirdikleri kahvehane ortamına dönüşmüş durumda.
Hemşehri dernekleri kent bilincini oluşturmakla birlikte, aynı zamanda bir iş örgütlenmesi de oluşturmaktadır. Şöyle ki “Yabancı kazanacağına hemşehrim kazansın” düşüncesi ile belirli meslek gruplarının bir araya gelmesi yönüyle de dayanışma örüntüleri oluşturulmuştur. Bu meslekler daha çok seyyar satıcılık, şoförlük, inşaat ustacılığı gibi mesleklerdir. Böylece marjinal sektörde hemşehrilik ağı son derece önemlidir.
Meslek örüntüleri dernek kurulduğu zamanlarda böyle iken yıllar geçtikçe, kuşaklar arasında eğitim farklılaşmasından dolayı mesleklerin değiştiğini gördük. Yani Fikir Tepe’ye gelen ilk kuşak eğitimsiz, okuma yazma bilmeyen olup marjinal sektörde yerini alırken, sonraki nesil eğitimli olup okuma yazma bilmektedir. Ve dolayısıyla bu durum Fikir Tepe’ye geldiklerinden beri kendi bünyesinde üç kuşağı bulunduran hemşehrilerin, bu kuşakları arasında düşünce ve zihniyet farklılıkları oluşmaktadır. Öyle ki Gümüşhaneliler derneği kurucusu şu sözleri bizlere aktarmıştır:
“Benim çocuklar, torunlar okudular ve hepsi bir birey oldu. Onlar hemşehri toplumuna yabancılaştı, birey olmanın farkına vardılar.” Bu sözden de anlaşılacağı üzere eğitim bireyselliği ön plana çıkartarak mahalle yaşamında enformel ilişki ağlarından formel ilişki ağlarına dönüştüğünü göstermektedir.
Kısaca eğitimin hemşehri derneklerinin kuruluş ve değişimlerinde ki etkisi kuşak farklılığının yanı sıra bireyselleşme ön plana çıkmaktadır.
Siyasal yönü ile Fikir Tepe’deki dernekler ele alındığında özellikle seçim dönemlerinde partilerin, partililerin ilk uğrak noktaları hemşehri dernekleri olması bu anlamda şaşırtıcı değildir. Çünkü dernekler, sosyal karar alma organı görevinin yanında önemli bir siyasi karar alma organı görevi de görmektedir. Hemşehri dernekleri son yıllarda kentsel dönüşümden dolayı üye kaybettiğinden, mahalleliyi kendi bünyesine alarak üye sayılarını çok tutma gayreti içerisine girip, kültürel ve psikolojik beraberliğe vurgu yaparak güç elde etme, siyasete destek verme veya vermeme yönüyle güç göstergesinde bulunmaktadırlar. Bu anlamda Hemşehri derneklerinde ki dönüşümlerden biri de tampon kurumlardan siyasal aktörlüğe evirilmesidir.
Son olarak hemşehri derneklerinin ortak faaliyetlerine bakılacak olursa;
Düğün, kına gecesi, sünnet düğünü, cenaze, haftalık toplantı gibi merasimler ve etkinlikler derneklerde gerçekleştirilmektedir.
Başta bu faaliyetler ve merasimleri sadece hemşehriler dernekte gerçekleştirebiliyorken, son yıllarda mahallede derneğe komşu olanlar da dernekte merasimlerini yapmaya başlamışlardır. Tabii öncelik dernek üyelerindedir. Ayrıca dernekte ekonomik yönden zayıf olan üyeye maddi yardımlar yapılmakta veya yine kendi hemşehri çocuklarına eğitim bursu verilmektedir. Bunların dışında diğer derneklerden farklı olarak Çankırılılar derneğinde Yarenlik Geleneği sürdürülmektedir. Yarenlik geleneğini derneğin genç üyeleri sürdürmektedir.
Genç üyelerin aktif olduğu bir diğer dernek ise Dersimliler derneğidir. Gençlere burada, kendi deyimleriyle “gençlerin kendi kültürlerini unutmamaları” adına zazaca ve kürtçe öğretilmektedir. Aynı durumu Gümüşhaneliler ve Bingöllüler için konuşamayacağız çünkü bu iki dernekte tek bir genç üye dahi bulunmamakta. Görüşme yapıldığı sırada dernek içerisinde tek bir genç üyeye dahi rastlanmamıştır.
Hemşehriliğe ve hemşehrilik derneklerine dair edinilen bilgiler, bu metinde aktarılırken, hemşehriliğin mahalle ile, mahalleli ile etkileşimleri de anlatıldı. Bugün bu etkileşim son yıllarda daha da artmıştır. Çünkü mahallede herkesi ilgilendiren ve gündem konusunu oluşturan “kentsel dönüşüm” bu insanları bir araya getirmiştir. Bu durum mahalleli ve hemşehrileri bir araya getiriyorken, Fikir Tepelilik bilincini oluşturuyor veya pekiştiriyorken, aynı zamanda hemşehriler arasında fikir ayrılıklarına da neden olmuştur. Çünkü kentsel dönüşümde, kimi dernek üyesi dönüşüme direnç gösteriyorken kimi dernek üyesi de direnç gösterenleri ikna etme çabası içerisine girmiştir. Bunlar arasında bireysel çıkarını düşünen, rant peşinde koşan olduğundan dönüşüm sonrasında derneklere olan güvenin çok azaldığı, çalışılan sahada görüşmecilerden tarafından aktarıldı.
SONUÇ
Dernekler gündelik hayatta lazım olacak birçok sosyal işlevi yerine getirmekle birlikte hala toplumun kendi bünyesinde hemşehrilik olarak da mahalleli olarak da organik bir dayanışmanın örüntülerini içermektedir.
Ayşe ARINÇ
Zehra YILDIRIM
Vildan BURSA
