1921 ANAYASASI TEŞKİLAT-I ESASİYE | İlim ve Medeniyet

1921 Anayasası Teşkilat-ı Esasiye kanunun özellikleri nelerdir?  Saltanat neden kaldırıldı? 29 Ekim 1923 Anayasa değişikliğinin sonuçları nelerdir? Halifelik ne zaman kaldırıldı? Yazımızda bulabilirsiniz.

• Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Açılması

1. Dünya Savaşı’nın akabinde Osmanlı ve içerisinde bulunduğu ittifak savaşı kaybetmiş ve 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Anlaşması imzalanmıştır. Mondros Mütarekesi ardından İşgalci devletler yurdun dört bir yanını işgale başlamışlardır. Süreç içerisinde İttihat ve Terakki ülkeyi terk etmişti. 31 Mart Olaylarından sonra tahta çıkan Mehmet Reşat’ın yerine ise Vahdettin tahta çıkmıştır. Vahdettin tahta çıkmasının ardından Meclis-i Mebusan’ı Aralık 1918 yılında feshetmiştir.

İşgal sürerken yurdun her tarafında direniş ve kongre hareketleri başlamıştı. Feshedilen Meclis-i Mebusan’ın oluşturduğu boşluk bu kongreler, direnişler, cemiyetler tarafından doldurulmuş idi. Oluşan bu ulusal hareketin yaptığı baskılar sonucunda dağılan Meclis tekrar toplanmıştır. Yapılan seçimler sonrasında son Mebuslar Meclisi 12 Ocak 1920’de toplanmıştır. Kısa bir süre sonrasında 28 Ocak gününde Misak-ı Milli’yi ilan edilmiştir. Lakin çok geçmeden 16 Mart günü İstanbul işgal edilmiş ve Meclis yine feshedilmişti.

Mustafa Kemal, 19 Mart günü yayınladığı genelge ile Ankara’da olağanüstü yetkili yeni bir meclisin kurulmasını, yeni seçimlerin yapılmasını ve İstanbul’da kapatılan meclisten kaçabilen mebusların bu meclise gelmesini istemiştir. Bu genelge üzerine yapılan seçimler ve katılabilen Meclis-i Mebusan üyeleri ile 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi kurulmuştur.

24 Nisan’da Mustafa Kemal, Meclise bir önerge vermiştir. Meclis tarafından kabul edilen bu önerge ile 11 kişilik İcra Kurulu oluşturulmuştur. Bu İcra Kurulu üyeleri tek tek meclis tarafından, meclis içerisinden seçilmiş ve meclise karşı sorumlu sayılmıştır.

• 1921 Anayasası – Teşkilat-ı Esasiye Kanunu

Meclisin kurulmasından yaklaşık sekiz ay sonra 20 Ocak 1921’de Teşkilat-ı Esasi kabul edilmiştir. Kuvvetler birliği ilkesine dayanan, meclis hükumeti sistemini öngören, 24 maddeden oluşan bir çerçeve anayasa niteliğinde olan bu anayasada ilk kez “ulusal egemenlik” kavramı yer almıştır. Kanun-i Esasi’yi yürürlükten kaldırmamış fakat ondan oldukça farklı temeller üzerine yeni bir Türkiye Devleti oluşturmuştur.

Meclis hükumeti sistemine ve kuvvetler birliği ilkesine dair temel bilgiler vermek gerekirse, meclis tarafından oluşturulmuş, üyeleri meclis içerisinden seçilmiş bir yürütmedir diyebiliriz. Meclis istediği zaman hükumeti denetleyebilir, hükumet üyelerinin görevine son verebilir. Meclis başkanı aynı zamanda hükumet başkanı(başbakan)dır. Başka bir deyişle ile yürütme görevi, yaşama organı olan TBMM tarafından icra edilmektedir.

TBMM, hiyanet-i vataniyye kanununun akabinde Eylül 1920’de kurduğu İstiklal Mahkemeleri ile yargı erkini de elinde bulundurmuştur. İstiklal Mahkemeleri’nin üyeleri TBMM’deki vekillerden oluşmaktadır. Ezcümle, yaşama organı olan TBMM, yürütme organını ve yaşama organını kendi yetkisi altında toplamıştır. Bu durum esasında kuvvetler birliği esasına bağlı kalındığını göstermektedir.
1921 Anayasasının diğer özelliklerine bakacak olur isek, temel hak ve özgürlükler ile yargı organını düzenlenmediğini görüyoruz. Ayrıca anayasanın TMBB’ye dini buyrukların yürütülmesi, yasaların konulması, uluslararası anlaşmalar yapılması ve savaş kararı verilmesi noktasında yetkiler tanımıştır.

• Saltanatın Kaldırılması

TBMM, Ekim ve Kasım 1922’de aldığı kararlar doğrultusunda İstanbul’un işgali ile beraber Osmanlı İmparatorluğunun ve dolayısıyla saltanatın ortadan kalktığını ve yeni Türkiye Devleti’nın kurulmuş olduğunu ilan etmiştir. Bunun sonucunda saltanat ve hilafet makamını birbirinden ayrılmakla beraber saltanat kalkmış fakat halifelik makamı devam ettirilmiştir.Halifelik Abdülmecit Efendi’ye verilmişti.

• 1923 Anayasa Değişikliği

1. TBMM, seçimlerin yeni seçimlerin yapılmasına dair bir karar vermiş ve bu karara göre seçimler yapılmış, 11 Ağustos 1923’te yeni meclis toplanmıştır. Meclisin ilk işi Lozan Barış Anlaşmasını yapmak olmuştur. Ardından bir anayasa değişikliği 29 Ekim 1923’te kabul edilmiştir. Bu değişiklik ile cumhuriyet ilan edilmiş ve hükümet sistemi ile ilgili bazı düzenlemeler yapılmıştır. Bu değişikliğe göre;

• Türkiye Devleti’nın hükümet şekli cumhuriyettir.
• Cumhurbaşkanı, TBMM tarafından ve Meclis içerisinden seçilir.
• Cumhurbaşkanı ihtiyaç duyar ise Meclis’e ve kabineye başkanlık edebilir.
• Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından, Meclis üyeleri arasından atanır. Bakanlar ise başbakan tarafından yine TBMM üyeleri arasından seçilir ve meclisin onayını sunulur.

Bu değişiklik temelde hükumet sistemine yönelik bir değişiklik olmuştur. Meclis hükumeti sisteminden çıkıp, parlamenter sisteme geçiş yapılmak istenmiştir. Lakin sistem meclis hükumeti sistemi ile parlamenter sistem arasında karma bir sistem oluşturulmuştur.

• Halifeliğin Kaldırılması

1921 Anayasası için son değişiklik diyebileceğimiz bu değişiklik, 3 Mart 1924’te gerçekleşmiştir. Bu tarihte TBMM aldığı karar ile halifelik makamını kaldırmıştır.

 

Bu yazımda yukarıda da belirttiğim gibi 1921 Anayasasını inceledim. Bir sonraki yazımda 1924 Anayasası’ndan ve 1928, 1934 ve 1937 yıllarında gerçekleşen anayasa değişikliklerinden bahsedeceğim.

Ertuğrul YEŞİLKAYA
(22 Ağustos 2016)

Anayasa Tarihimiz serisinin diğer yazıları:

• ANAYASA TARİHİMİZ 1: SENED-İ İTTİFAK, TANZİMAT FERMANI, ISLAHAT FERMANI
• ANAYASA TARİHİMİZ 2: KANUN-İ ESASİ VE MEŞRUTİYET DÖNEMLERİ
• ANAYASA TARİHİMİZ 4: 1924 ANAYASASI